MUHAMAD ZAKUWA RODZALI.

HARI ini genap empat hari masyarakat Islam di Malaysia dan ASEAN menjalani ibadah puasa yang bermula sejak 24 September lalu. Hubungan di antara ilmu falak dan penentuan awal bulan Hijrah sudah tidak asing lagi bagi umat Islam negara ini kerana ia amat penting untuk menentukan tarikh bermulanya Ramadan, Hari Raya Aidilfitri dan Hari Raya Aidiladha.

Asas astronomi bagi takwim Islam iaitu takwim Hijriah adalah berdasarkan sistem qamariyah dengan berpandukan kepada peredaran bulan mengelilingi bumi.

Di sebalik pengumuman yang dibuat oleh Penyimpan Mohor Besar Raja-Raja saban tahun, tahukah kita bagaimana cerapan hilal dilakukan bagi menentukan tarikh-tarikh penting dalam takwim Islam di negara ini?

Menurut Penolong Pengarah, Bahagian Penyelidikan (Unit Falak), Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (Jakim), Muhamad Zakuwa Rodzali, untuk melihat anak bulan Ramadan, Syawal dan Zulhijjah serta kesemua bulan dihitung berdasarkan kepada stesen utama cerapan hilal di Tanjung Cincin, Langkawi yang merupakan stesen paling Barat manakala di Tanjung Aitam, Sabah pula adalah stesen paling timur.

Apabila hilal dihitung pada kedudukan bulan di latitud ini, ketinggian pada ketika matahari terbenam pada 29 Syaaban sudah dapat diagak. Oleh itu, ia perlu dirujuk kepada kriteria Imkanur Rukyah. Kriteria ini berpandukan kepada mesyuarat jawatankuasa penyelarasan rukyah dan takwim Islam kali ketiga pada 29 Zulkaedah 1412H bersamaan 1 Jun 1992 di Labuan yang telah bersetuju menerima pakai kriteria Imkanur Rukyah seperti berikut; ‘Hilal dianggap boleh kelihatan apabila kiraan memenuhi salah satu syarat-syarat berikut.’

Syarat-syarat tersebut ialah ketika matahari terbenam, ketinggian bulan tidak kurang daripada dua darjah dan jarak lengkung bulan dan matahari tidak kurang daripada tiga darjah atau ketika bulan terbenam, umur bulan tidak kurang dari lapan jam selepas ijtimak berlaku. Sekiranya kedua-dua kriteria ini dipenuhi, tarikh melihat anak bulan sudah boleh dijangka.

Jelas Muhamad Zakuwa, data yang dihitung daripada Unit Falak, Jakim menunjukkan pada 29 Syaaban 1427H bersamaan 22 September 2006, bulan tiada di atas ufuk ketika matahari terbenam. Ijtimak berlaku pada 22 September lalu pukul 7.43 petang. Ijtimak ialah pertemuan bulan matahari di garis edar masing-masing apabila relatif kepada kedudukan bumi.

Kemudiannya, data-data yang diperoleh daripada kedua-dua stesen utama tersebut dibawa oleh pihak Jakim ke mesyuarat jawatankuasa. Pada masa yang sama, jabatan-jabatan lain turut menyediakan hasil analisis kedudukan bulan. Jabatan lain yang terlibat ialah Jabatan Ukur dan Pemetaan Malaysia (Jupem), Unit Penyelidikan Ilmu Falak dan Sains Atmosfera Universiti Sains Malaysia dan Fakulti Sains dan Gio-Informasi, Universiti Teknologi Malaysia.

“Apabila hasil analisis semua jawatankuasa mesyuarat memberikan keputusan yang sama, maka diangkat kepada Penyimpan Mohor Besar Raja-Raja untuk dipersembahkan kepada Majlis Raja-Raja. Proses yang sama juga dilakukan untuk melihat anak bulan Syawal. Cuma cerapan dibuat pada 29 Ramadan,” jelas beliau mengenai prosedur yang perlu dilalui sebelum pengumuman bermulanya Ramadan atau Syawal.

Pada 22 September lalu, semua tempat cerapan telah membuat cerapan hilal untuk menentukan rukyah sebenar. Sekiranya anak bulan tidak kelihatan, hitungan yang berpandukan kepada Imkanur Rukyah akan digunakan. Keputusan hanya akan diisytiharkan oleh Penyimpan Mohor Besar Raja-Raja dengan perkenan Majlis Raja-Raja.

Terdapat 28 tempat cerapan di seluruh negara dan setiap negeri negeri mempunyai jawatan kuasa Imkanur Rukyah untuk melihat langit. Pada setiap bulan, Jabatan Fizik Universiti Malaya, Jakim dan Jupem melakukan kajian cerapan hilal di Teluk Kemang, Port Dickson.

Bagi memastikan kriteria yang diterima pakai untuk penentuan awal bulan qamariah adalah dikaji dari semasa ke semasa, cerapan hilal dilakukan di setiap negeri terutamanya bagi penentuan awal Ramadan, Syawal dan Zulhijjah. Di peringkat negeri diwujudkan Jawatankuasa Induk Melihat Anak Bulan dengan ahli-ahlinya terdiri daripada Mufti Negeri (sebagai pengerusi dan ketua rombongan), Kadi Besar, Pengarah Jabatan Ukur Negeri atau wakilnya yang beragama Islam, Setiausaha Majlis Agama Islam dan seorang ahli falak.

“Dalam membuat hitungan hilal, sukar untuk berlaku kesilapan kerana beberapa jabatan turut terlibat menyediakan perhitungan tersebut.

“Bagi tarikh sambutan Ramadan dan Syawal yang berbeza, ini disebabkan kerana hitungan yang dibuat hanya berpandukan kepada rukyah semata-mata tanpa menggunakan hitungan Imkanur Rukyah,” ujar Muhamad Zakuwa.

Kebolehnampakan hilal bergantung kepada beberapa faktor seperti keadaan cuaca, ketinggian bulan ketika maghrib, jarak lengkung bulan-matahari ketika maghrib, tempoh masa antara matahari terbenam dan bulan terbenam, pencemaran udara, peralatan optik dan pencerap.

“Kebiasaannya yang menjadi halangan semasa membuat cerapan adalah berpunca daripada masalah cuaca seperti langit mendung atau hujan lebat.

“Walaupun anak bulan kelihatan tetapi tidak boleh dicerap kerana berlakunya halangan cuaca,” katanya.

Sebelum 1992, cerapan hilal berpandukan kepada Imkanur Rukyah tetapi dengan syarat-syarat yang sedikit berbeza dari segi ketinggian dan umur bulan. Dalam sejarah, Istanbul menggunakan Imkanur Rukyah pada 1978 tetapi jauh berbeza daripada apa yang digunakan sekarang. Di Malaysia dan rantau MABIMS menggunakan Imkanur Rukyah dengan sedikit pengubahsuaian.

Amalan rukyah atau melihat anak bulan bermula sejak 1933 di Johor yang diketuai oleh Datuk al-Syed Salaim bin Syed Hassan al-Attas.

Kemudian pada 1934, al-Syed Alwi bin Tahir al-Hadad telah mengetuai rombongan merukyah anak bulan dari atas menara Masjid Sultan Abu Bakar, Johor Bahru yang terletak di tepi pantai.

Sejarah bermulanya awal bulan Hijriah ditetapkan Malaysia

1972 – 1977

*Majlis Kebangsaan Hal Ehwal Agama Islam menetapkan bahawa permulaan puasa dan hari raya puasa berdasarkan Rukyah dan hisab falak “Anak bulan Ramadan dan Syawal, kiranya tidak kelihatan kerana terlindung oleh keadaan cuaca, pada hal mengikut kiraan falak bulan itu tetap ada dan boleh nampak, maka kiraan ahli-ahli falak boleh digunakan.”

*Majlis Raja-Raja ke-78 dalam tahun 1967

*Hari Raya Aidiladha adalah sehari selepas wukuf di Padang Arafah.

*Bulan-bulan selainnya, berdasarkan kepada Ijtimak Wujudul Hilal

*Bila ijtimak berlaku sebelum matahari terbenam pada hari ke-29 dan bulan wujud atas ufuk

*1978

*Muktamar Hilal bagi Penentuan Permulaan Bulan Hijriah di Istanbul, Turki

*Bahawa asal hukum ialah rukyah, sama ada dengan mata kepala atau dengan menggunakan alat-alat moden,

*Bahawa bagi menentukan kemungkinan penglihatan anak bulan itu mesti memenuhi dua syarat utama iaitu:

*Kedudukan matahari dan bulan waktu matahari jatuh tidak kurang daripada lapan darjah

*Ketinggian anak bulan pada ketika matahari jatuh tidak kurang daripada lima darjah.

*1978 – 1983

*Rukyah semata-mata

*1984

*Majlis Kebangsaan bagi Hal Ehwal Agama Islam Malaysia menerima pakai Deklarasi Istanbul 1978 dengan tambahan syarat alternatif:

*Umur hilal pada ketika matahari masuk pada hari rukyah tidak kurang daripada lapan jam selepas ijtimak.

*1984 hingga sekarang

*Rukyah dan hisab falak

*Semasa Pertemuan Tidak Rasmi Majlis Menteri-Menteri Agama Brunei, Indonesia, Malaysia dan Singapura (MABIMS) kali pertama yang diadakan di Bandar Seri Begawan pada tahun 1989, ketetapan telah dibuat untuk mengadakan penyelarasan dalam penyediaan takwim Hijrah di kalangan negara-negara anggota.

*Pada 4 November 1991, Mesyuarat Jawatankuasa Menetapkan Awal Puasa dan Hari Raya mengubahsuai Kriteria Imkanur Rukyah

*Ketika matahari ghurub, ketinggian hilal kurang daripada dua darjah dan jarak lengkung bulan-matahari kurang daripada tiga darjah atau

*Ketika hilal terbenam, umurnya kurang lapan jam bagi penentuan dua bulan utama (Ramadan dan Syawal) dan kaedah Wujudul Hilal bagi bulan-bulan lain

*Pada 1 Jun 1992, Pertemuan Tidak Rasmi MABIMS di Labuan bersepakat untuk menerima pakai kriteria tersebut

*Pada 16 Jun 1994, Mesyuarat Majlis Raja-Raja Melayu ke-167 bersetuju agar penentuan Hari Raya Aidiladha (sehari selepas wukuf di Padang

*Arafah) dipinda kepada penentuan berdasarkan Kriteria Imkanur Rukyah

*Mulai 1996, Mesyuarat Jawatankuasa Teknikal Kalendar Islam menetapkan penggunaan kaedah Imkanur Rukyah bagi semua bulan.

Labels: Umum